توان و تاکتیکهای نظامی ایران و عراق در جنگ هشت ساله

صدام حسین، رییس جمهور سابق عراق، هنگامی که در۳۱ شهریور ۱۳۵۹ دستور حمله سراسری به ایران را صادر کرد، هرگز گمان نمی کرد آتش جنگی را برافروخته باشد که هشت سال به درازا بکشد.

یکی از اهداف عمده صدام از این تجاوز تصرف ساحل شرقی اروندرود و دستیابی به بخشی از خوزستان بود، چرا که بدین ترتیب عراق از بزرگترین نقیصه جغرافیایی اش یعنی نداشتن سواحل عریض و بزرگ رهایی می یافت.

ارتش عراق در آن سالها اگرچه در زمره ارتشهایی بزرگ منطقه بود، اما باید اذعان کرد ابعاد آن برای مبارزه با بزرگترین کشور خاورمیانه (از نظر جمعیت وامکانات) کافی نبود.

وقوع انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ سبب آشفتگی سیاسی و نظامی ایران شد و بنابراین فرصت طلایی را برای حاکم فرصت طلب بغداد فراهم آورد.

قدرت نظامی ایران

محمد رضا پهلوی، شاه سابق ایران، بین سالهای ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۶ با صرف دهها میلیارد دلار ارتش ایران را مبدل به قدرت اول نظامی خاورمیانه کرده بود تا آنجا که به گفته کارشناسان، نیروی نظامی ایران "هدفی فراتر از اهداف منطقه ای" را جستجو می کرد.

کمکهای بی دریغ آمریکا نیز ثابت می کند که واشنگتن برای این ارتش اهمیت زیادی قائل بوده و این انتظار را از ایران داشته است که در شرایط حساس مانند ورود ناگهانی اتحاد شوروی به منطقه، دوشادوش قدرتهای غربی به مقابله با نیروهای متخاصم برخیزد.

به گفته کارشناسان، ارتش ایران در آن سالها مرکب از دو هزار و ۴۶۰ دستگاه تانک، دو هزار نفربر زرهی ، ۷۳۹ فروند هلی کوپتر و ۴۸۶ هواپیما بوده است. اگرچه این نیرو در قبل از انقلاب از ۵۰۰ هزار سرباز نیز برخوردار بود، اما در ابتدای جنگ بدلیل سیاستهای مسئولان وقت جمهوری اسلامی، این نیرو به کمتر از دویست هزارنفر کاهش یافته بود.

نیروی هوایی ارتش ایران در ابتدای جنگ از هواپیماهای بسیار پیشرفته اف-۱۴ برخوردار بود که می توانست با اندکی خطا با هر شلیک یک هواپیمای دشمن را سرنگون کند. همچنین حدود ۴۰۰ فروند اف-پنج (تایگر) و اف-چهار (فانتوم) به نیروی هوایی ایران قدرت تهاجمی می داد و آن را قادر به مقابله با هر نیرویی در منطقه می کرد.

تانکهای ایران نیز از انواع چیفتن ام-۴۷، ام-۴۸ ، ام-۶۰ بودند که همگی ساخت انگلستان و آمریکا بوده و در آن زمان از مدلهای پیشرفته روز محسوب می شدند.

مهمتر از همه، هوانیروز یا ناوگان هلی کوپتری ایران بود که با داشتن ۲۰۲ فروند هلی کوپتر تهاجمی کبرا، ۲۱۴ فروند بل-۲۱۴ و ۵۰ فروند بل-۲۰۵، به قدرت سوم هوانیروز جهان تبدیل شده بود.

با این وجود، خروج مستشاران خارجی در بهمن ۱۳۵۷ از یکسو و کاهش ۵۰ درصدی نفرات ارتش از سوی دیگر توان نظامی ایران را در شهریور ۱۳۵۹ حداقل به یک سوم سطح پیش از انقلاب کاهش داده بود.

قدرت نظامی عراق

در مقابل، ارتش عراق در سا ل ۱۳۵۹ ساختاری مناسب داشت. خلا قدرت ناشی از سقوط شاه و به دنبال آن تضعیف حضور ایران در مناسبات امنیتی – نظامی خاورمیانه و خلیج فارس سبب شده بود تا حزب بعث عراق به فرماندهی صدام حسین بدنبال ایفای نقش جدی تری در منطقه باشد.

کارشناسان توان نیروی هوایی عراق پیش از شروع جنگ را اینگونه ارزیابی کرده اند: سیصد و ۳۹ فروند هواپیما از انواع توپولف ۲۲، میگ ۲۳، سوخوی ۷، میگ ۲۱ و سوخوی ۲۰، ۱۳۳ فروند هلی کوپتر و ۵۶ فروند هواپیمای ترابری.

عراق همچنین از ۱۵۰۰ نفربر روسی و۲۴۰۰ دستگاه توپ صحرایی و ضد هوایی برخوردار بود.

اما قدرت اصلی عراق را ۲۳۰ هزار سرباز تعلیم دیده و ۲۸۵۰ تانک روسی از انواع تی-۵۴، ۵۵، ۶۲ و ۷۲ تشکیل می داد.

آغاز تهاجم

عراق حمله خود به ایران را در ۳۱ شهریور از سه جبهه آغاز کرد. در جبهه شمالی سپاه اول عراق متشکل از دو لشکر قصد داشت با تصرف کردستان و حمله به آذربایجان غربی مقدمات تجزیه کردستان ایران را فراهم کند.

در جبهه میانی پنج لشکرعراقی درقالب سپاه دوم قصد داشتند با پیشروی در عمق ۵۰ کیلومتری خاک ایران، بغداد را که به گونه ای نگران کننده به مرز ایران نزدیک بود، مراقبت کرده و درعین حال استانهای کرمانشاه و ایلام را تصرف کند و از شمال استان خوزستان سر برآورد.

اما عراق قدرت اصلی خود را در جبهه جنوب متمرکز کرده بود. پنج لشکر در قالب سپاه سوم مرکب از لشکرهای یک مکانیزه، ۱۰ زرهی، ۹ زرهی، ۵ مکانیزه و۳ زرهی قصد داشتند تا مهمترین شهرهای جنوبی ایران نظیر اهواز، آبادان و خرمشهر را تصرف کرده و زمـینه سقـوط خوزستان را فراهـم کنـند.

سد هوانیروز

بیشتر نیروهای ایران در هفـته های اول گرفـتار نقـل و انتقـال از مرزهای شرقی، مرکزی و شمالی کشور به جنوب بودند وهمین امر سبب شد تا ارتش صدام حسـین از عـنصر غافـلگیری به خوبی اسـتفـاده کند.

مثلا لشکر ۷۷ خراسان از مشهد به منطقه جنوب اعزام شد یا لشکر ۱۶ زرهی قزوین بیش از هزار کیلومتر با منطقه عملیاتی فاصله داشت.

تنها لشکر ۹۲ زرهی اهواز در جنوب و لشکر ۸۱ خرم آباد در مرکز منطقه عملیاتی برای مبارزه حضور داشتند و در کمال ناباوری، برغم برخورداری از حداقـل پشتیبانی، به دفاع پرداختند، حال آن که صدام گمان می کرد روحیه ضعیف مانع از جنگیدن جدی سـربازان ایرانی می شود.

بهر حال، قـدرت زرهی قـابل توجه عراق سبب شد تا بسیاری از مناطق مهم منطقه عملیاتی در سه ماه اول جنگ به اشغال عراق درآید. تصرف خرمشهر، سومار، نفت شهر، مهران، بستان، محاصره آبادان و تسلط بر محورهای اصلی همگی جزء پیروزیهای اولیه ارتش عراق بود.

اما ایران در کنار مقاومتهای پراکنده از یک ابزار مناسب دیگر نیز بهره می برد: نیروی هوایی و هوانیروز. خلبانان ایرانی در هـفـته های اول جنگ ضربات جبرا ن ناپذیری را به نیروهای مکانیزه و زرهی عراق به ویژه در محور جنوب وارد آوردند.

شاید همین حملات سبب کند شدن حرکت ستونهای زرهی عراق به داخل خاک ایران شد. هلی کوپترها و هواپیماهای ایرانی اصولا برای منهدم کردن ادوات زرهی خریداری شده بودند و خلبانان ایرانی پیش از جنگ، بارها چنین نبردهایی را تمرین کرده بودند.

اشغال بیش از ده هزار کیلومتر مربع از خاک ایران در سه ماه اول جنگ، اگرچه یک موفقیت نظامی بود، اما بسیار کمتر از انتظار فرماندهان نظامی عراقی بود.

برگشتن ورق

به موازات تحلیل رفتن ارتش عراق در اثر ضربات نیروی هوایی وهوانیروز ایران، ورود صدها هزار نیروی داوطلب از یکسو و فراخوانی ارتش برای جلب نیروهای وظیفه از سوی دیگر سبب شد تا برتری جمعیت ۳۷ میلیون نفـری ایران بر جمعیت ۱۳ میلیون نفـری عراق خود را نشان دهـد.

بکارگیری گسترده نفـرات سبب شد تا در پنجم مهر ۱۳۶۰ ایران محاصره آبادان را بشکند و در آذر ماه با تصرف بستان مقدمه آزاد سازی خرمشهر را فـراهم آورد.

در حالی که ایران در دو نبرد مذکور به ترتیب تنها از ۲۵ و ۳۲ گردان رزمی استفاده کرد، مطابق آمار نظامی، این کشور در عملیات فتح المبین و بیت المقـدس که منجر به آزادسازی خرمشهر شد به ترتیب از ۱۳۵ و ۱۴۴ گردان نیرو استفـاده کرد.

در دو عملیات مذکور که بین ماه های فروردین تا خرداد ۱۳۶۱ انجام شد، عرا ق با تحمل ۲۰ هزار کشته و زخمی و ۳۴ هزار اسیر مجبور شد تا حدود شش هزار کیلومتر از منطقه اشغالی را واگذار کند. ا ین نبردها در مجموع ۲۰ درصد از توان عراق را از بین برد.

با رد درخواست آتش بس عراق در خرداد ۱۳۶۱ توسط جمهوری اسلامی، روند جنگ تغییر کرد و از آن زمان به بعد عرا ق در موقعیت دفاعی قرار گرفت.

دوپینگ برای عراق

در سالهای ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ (۸۳-۱۹۸۲)   متحدان عراق متقاعد شدند به کمک عراق شتافته و با کمکهای گسترده ارزی و فروش سلاح سازمان ارتش عراق را دو برابر کنند.

بنا به برآورد موسسه بین المللی تحقـیقـات استراتژیک برا ی سا ل ۱۹۸۳ــ۱۹۸۴، ارتش عراق مرکب از ۵۱۷ هزار سرباز بوده که در کنار ۷/۷ میلیارد دلار بودجه نظامی طی دو سا ل ۱۹۸۱ و۱۹۸۲ از حداقـل ۲۵ میلیارد دلار کمک نظامی خارجی نیز بهره مند شده است.

ورود میراژهای فرانسوی، سوپراتانداردها، موشکها ی سام، تانکهای جدید تی ۷۲، میگهای ۲۵ و ۲۷ تنها بخشی از جنگ افزارهای جدید ارتش عراق بود.

تقویت عراق سبب شد ایران نتوا ند سرعت پیشروی خود در سا ل ۶۱-۱۳۶۰ را در سالهای بعد تجربه کند و۱۳۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران در جنوب کماکان در اشغال عراق ماند.

شکست عملیات رمضان و والفجر یک در سال ۱۳۶۱ از نشانه های تقویت شدن عراق بود، هر چند در سال ۱۳۶۲ ایران با تصرف جزایر مجنون توانست با قبول تلفـات زیاد، عراق را مجبور به یک عقب نشینی محدود کند.

در جبهه های شمالی و میانی نیز اگرچه شدت جنگ کمتر بود، اما تحرکات ایران و عراق کم نبود و در محور مهران، سومار و نفت شهر طرفین بارها اقدام به حمله و ضد حمله علیه یکدیگر کردند، اما مشخص بود که قرار است تکلیف جنگ در جنوب مشخص شود.

عبور از اروند

در بهمن ۱۳۶۴ نیروهای ایران با گذر از رودخانه خروشان وعریض اروند نیروهای عراقی مستقر در ساحل غربی رودخانه را غافلگیر کرده و توانستند شهر کوچک اما مهم فاو را بگیرند وعملا ارتباط عراق را با خلیج فارس قطع کنند.

این حمله اگرچه برای ایرانیان خیلی خونین تمام شد، اما چون عراق برغم استفاده از حداکثر توان زرهی و هوایی نتوانست آنها را عقب براند موقعیت این کشور را به خطر انداخت.

در این نبردها عراق صدها تانک و هواپیما را از دست داد و ایران نیز کمبود تجهیزات خود را با گذشتن از جان دهها هزار نفر از نیروهایش جبران کرد.

اما در سال ۱۳۶۵ ارتش عراق باز هم تقویت شد و به گفته کارشناسان، در این زمان از ۹۶۰ هزار سرباز، هفت هزار تانک و نفربر، ۶۰۰ هواپیما و ۴۰۰ هلی کوپتر برخوردار بود. این در حالی بود که تجهیزات ایران به حدود ۱۰۰ هواپیما و هزار تانک محدود شده بود.

در نتیجه، پس از این دیگر حملات ایران فایده ای نداشت و حمله ایران به جنوب و شرق بصره در سال ۱۳۶۵ و در جبهه میانی در سال ۱۳۶۶بی نتیجه ماند.

رکود در جنگ

ارتش صدام که با اتخاذ تدابیر دفاعی مانع ورود ایران به خاک عراق شده بود، د ر سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۷ با بهره گیری از نیروی هوایی خود از یکسو و توان موشکی از سوی دیگرعملا به صورت یک طرفه به تخریب تاسیسات قتصادی و شهرهای ایران پرداخت و این امر سبب شد تا به مرور روحیه مردم ایران نیز تضعیف شود.

از یک طرف برتری قوای عراق از نظر توپخانه، قدرت موشکی و توان زرهی به درجه ای رسیده بود که ایران دیگر قدرت پیشروی به داخل عراق را نداشت.

از طرف دیگر، فعالیتهای سازمان ملل برای صدور قطعنامه برای پذیرش آتش بس از سوی ایران افزایش یافت و در سا ل ۱۳۶۶ منجر به صدور قطعنامه ۵۹۸ شد، اما ایران هنوز حاضر به قبول آتش بس نبود.

حملات مجدد عراق

عراق پس از آن که مطمئن شد نیروهای مسلح ایران قادر به ادامه حملات خود نیستند، از اوایل سا ل ۱۳۶۷ ا ز لاک دفاعی درآ مده و ایران را با چند عملیات از فاو و شرق بصره به عقب راند.

درگیری نیروهای دریایی ایران و آمریکا در فروردین همان سال نیز که منجر به غرق شدن یک ناو ایرانی شد، به ایران فهماند که آمریکا نیز مایل به خاتمه هر چه سریعتر جنگ است.

در نتیجه ایران در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ (دو هفته پس از سقوط هواپیمای مسافربری ایرباس ایران به دست سربازان نیروی دریایی آمریکا) قطعنامه را پذیرفت، اما عراق که اکنون دست بالا را داشت، به بهانه حمایت از مجاهدین خلق در جبهه جنوب تا پشت دروازه های اهواز و در شمال تا نزدیکی کرمانشاه پیش راند.

این حملات گسترده، مجددا سبب ورود سیل داوطلبان ایرانی به جبهه ها شد تا آن که در سوم مرداد به دنبال ضد حمله سنگین ایران و شکست واحدهای مجاهدین در عملیات "فروغ جاویدان" در نهایت در ۱۵ مرداد عرا ق قطعنامه را پذیرفت.

نتایج جنگ

جنگ ایران و عراق در نهایت فرجامی نیک برای هیچکدام از طرفین نداشت.

نابودی زیر بناهای دو کشور در کنار مرگ صدها هزار ایرانی و عراقی و معلول شدن صدها هزار سرباز دیگر تنها بخشی ا ز اثرات این جنگ هشت ساله بود که پس از جنگ ویتنام بزرگترین جنگ جهان پس از جنگ جهانی دوم محسوب می شود.

خسارات ایران در این جنگ بین ۲۰۰ میلیارد دلار (برآورد منابع غربی) تا هزار میلیارد دلار (تخمین مقامات جمهوری اسلامی) تخمین زده می شود.

عراق نیز پس از جنگ اگرچه از ارتشی بسیار بزرگتر از ارتش سا ل۱۳۵۹ خود برخوردارشد، اما از بین رفتن بنیه مالی این کشور سبب شد تا صدام حسین تنها راه چاره برای فرار از ورشکستگی را تجاوز به کویت ببیند که این حمله مقدمه ای شد برای ۱۳ سا ل مناقشه بی حاصل دیگر بین سربازان این کشور و قدرتهای جهان.