نگاهی به روند توسعه فناوری فضایی در کشور

 

 مقدمه

حضور ایران در فضا، عملا زمانی آغاز شد که کشورمان می بایست مدار خود را هر چه زودتر در فضا پر می‌نمود. فشارهای سیاسی در عرصه بین الملل بار دیگر نشان داد ک برای استفاده از فضا هم امکان استفاده از امکانات و خدمات بین المللی به ایران داده نمی شود و ناگزیر باید نسبت به توسعه این دانش و فناوری در داخل کشور اقدام نمود. به دلیل نداشتن سابقه عملی در این زمینه و برای تسریع در حضور ایران در فضا نیاز به مشارکت کشورهای پیشرفته‌تر در این حوزه در برنامه های فضایی ایران احساس ‌شد و بدین منظور برای انتقال فناوری های مورد نیاز چند مورد همکاری مشترک تعریف و به اجرا گذاشته شد.

در حال حاضر کشورمان با در اختیار داشتن متخصصانی کارآمد در بخش‌های مختلف صنایع هوافضا و مراکز مربوط به ماهواره و یا استفاده‌کننده از آن قدم‌های پیشرفت در زمینه‌ی فضا را یکی پس از دیگری طی میکند و امید است در این زمینه نیز همچون موفقیت‌هایی که در سایر زمینه های علوم و تکنولوژی به دست آمده،  بتوانیم به خودباوری و خودکفایی برسیم.

در حال حاضر یکی از نمادهای پیشرفت و خودباوری در این عرصه، سیستم فضایی بومی ایران است که همزمان با دهه مبارک فجر با حضور ریاست محترم جمهوری اعلان عمومی گردید. این مجموعه مشتمل بود بر یک راکت کاوش (به عنوان گام اول در دستیابی به تکنولوژی پرتاب ماهواره)، ماهواره امید( به عنوان نمادی از تلاش ایران برای دستیابی به فناوری ماهواره) و ایستگاه زمینی کنترل و تبادل اطلاعات با ماهواره. که در مجموع مبین عزم جدی ایران برای خودکفایی در این عرصه به شمار می رود. 

 

از زاویه دیگر کافی است به تهدیدات بین المللی علیه ایران توجه کنیم.  حدود یک ماه پیش، هند ماهواره‌ی تسکار اسرائیل را که هفتمین ماهواره‌ی جاسوسی این کشور است به منظور جاسوسی بر فراز ایران به فضا ‌فرستاد  که با موفقیت در مدار قرار گرفت. این ماهواره بدون توجه به شرایط آب و هوایی توانایی بازبینی تمام حرکات بر روی زمین را داراست. پرتاب این ماهواره جاسوسی توسط هند علی رغم اعلام ناخرسندی شدید از سوی ایران و درخواست رسمی کشورمان مبنی بر عدم پرتاب این ماهواره صورت گرفت. انها همه نشان می دهد برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور دستیابی به این فناوری بیش از پیش لازم و ضروری است.

نگاه

کشور ما از سال‌ها پیش به دنبال طراحی برنامه‌ای مناسب برای ساخت یک ماهواره در داخل کشور بود. انچنانکه برخی منابع غربی مدعی شده اند، در ابتدا کارشناسان امر کمک گرفتن از متخصصین روس را دردستور کار خود قرار داده  و از آنها دعوت کردند تا آموزش‌های لازمه را در اختیار دانشمندان ایرانی گذاشته و تحربیات خود در زمینه طراحی و ساخت ماهواره را به کارشناسان ایرانی منتقل نمایند. اما برنامه‌ی فوق به علت معطوف شدن نگاه‌ قاطبه جامعه هوافضای کشور به صنایع موشکی تحت الشعاع قرار گرفت و به نتیجه مطلوب نرسید. در آن زمان ایران با همکاری کره‌شمالی و چین مشغول کار بر روی مدل‌های مختلف موشک شهاب بود.

ایرانیان علاقمند به هوافضا که دغدغه پیشرفت کشور در عرصه علم و تکنولوژی را در سر می پرورانند، به دنبال کردن برنامه‌های آنها و پیگیری روند توسعه شان علاقمندی نشان می دهند اگرچه در طول این دوره اطلاعات اندکی راجع به این پروژه ها منتشر شده است.

تصویری هنری از ماهواره زهره- این ماهواره که قرارداد ساخت آن با روسیه تقریبا دو سال پیش منعقد شد، قرار بود ۳۰ ماه پس از گشودن LC ساخته شده و مقدمات پرتاب آن فراهم شود.

این ماهواره حامل ۱۲ ترنسپاندر بوده و خطوط ارتباطی تلفن، فاکس، دیتا، رادیو و تلویزیون را در سراسز کشور پوشش خواهد داد.  

تاریخچه فعالیت های مرتبط با فضا در کشور

شاید محرک اصلی فعالیت‌های فضایی در ایران را در کنار اموری همچون سنجش از دور، مدیریت بحران، پدافند غیرعامل و سیستم‌های ناوبری، علاقه به فضا و نجوم دانست. این برداشت اگرچه ممکن است مورد انتقاد خواننده قرار گیرد ، اما به زعم نگارنده یکی از عواملی که در دست زدن به فعالیت های فضایی تاثیرگذار بوده، جاه طلبی و علاقمندی به فضا بوده است.

اولین گام‌های فضایی ایران در سال 1959 برداشته شد. در این سال همراه با عضو شدن ایران در سازمان ملل، کشور ما تحت برنامه‌ای به نام "استفاده‌ی بشر از فضای خارج از جو" مرکز سنجش از دور ملی ایران را در تهران افتتاح کرد. این سازمان علاوه بر انجام امور سنجش از دور، ماموریت معین کردن مکان‌های مناسب برای راه‌اندازی بخش‌های مختلف فضایی از جمله پایگاه‌های دریافت اطلاعات و پرتاب ماهواره را نیز بر عهده داشت. ضمن این امور در کشور ساخت و پرتاب یک ماهواره ارتباطاتی با نام زهره نیز در دستور کار قرار داشت که تا حدی نیز  پیش‌ برده شد.

این سازمان در حال پایه‌ریزی یک مرکز علمی برای پیشبرد این اهداف  با عنوان بنیاد علمی فضایی در کشور بود که انقلاب اسلامی ایران رخ داد.

پس از انقلاب، فشار جنگ تحمیلی باعث شد تا فعالیت های فضایی از اولویت خارج شده و کارهای فضایی با وقفه‌ای چندین ساله مواجه شود. در کنار آن فشارهای امریکا سبب ‌شد ایران از استفاده از آنچه تا کنون به دست آورده بوده است، نیز باز بماند.

در این میان در دوران جنگ متخصصان ایرانی که در صنایع موشکی، طراحی و تغییر موشک‌های موجود را آغاز کرده بودند، به ادعای منابع غربی برنامه ای را شروع کردند که طی آن موشک‌های اسکادی که از کره‌شمالی تحویل گرفته شده بود، با اعمال تغییراتی به یک موشک بالستیک دوربرد تبدیل می‌شد. این امر پس از جنگ تحت برنامه‌ی شهاب و با هدف دستیابی به موشک بالستیک دوربرد گسترش یافت تا اینکه وزارت دفاع تصمیم گرفت با ارتقای این موشک‌های بالستیک، آنها را برای انجام ماموریت‌های فضایی و حمل ماهواره به مدار تغییر دهد. این برنامه اولین بار به طور رسمی از طرف دریادار شمخانی وزیر دفاع وقت در سال 1381 اعلام گردید. این موشک‌ها که پارامترهای اصلی آنها دوربردی و حمل سرجنگی سنگین است، در ادامه برنامه‌ی شهاب گسترش یافتند.

پیش از اعلام رسمی تلاش برای ساخت موشک های حامل ماهواره، در سال 1998 ایران ساخت موشکی بالستیک با نام شهاب-3 را به صورت بین‌المللی اعلان نموده بود. این موشک میان‌برد علاوه بر توانایی هدف قرار دادن کشورهای منطقه امکان ارتقاء به موشک حامل ماهواره را نیز داشت.

این روند در سال 2000 با طراحی شهاب-4 که تنها با هدف پرتاب ماهواره است ادامه ‌یافت و در حال حاضر کار  بر روی مدل‌های 5 و 6 شهاب در حال انجام است.

اولین آزمایش موشک شهاب-4 با سیستم‌های ناوبری خاص، در سال 2006 با موفقیت اعلام شد و ایران دستیابی به فناوری ساخت حامل ماهواره را به جهان اعلام ‌کرد.

در عین حال ایران به دنبال دستیابی به ماهواره‌ای است تا بتواند در مدار خالی خود بر گرد زمین قرار بدهد، پیش از آنکه فرصت خود را برای استفاده از این مدار از دست بدهد.

پروژه ماهواره زهره به همین منظور مورد علاقه دست اندرکاران و مسوولین امر است. ضمن اینکه تا زمانی که این ماهواره ارتباطاتی در فضا مستقر نشده، امنیت ایران در حوزه ارتباطات همواره در معرض تهدید خواهد بود. همین موضوع باعث شده تا کشورهایی نظیر فرانسه و روسیه که هر یک در مقطعی برای ساخت و پرتاب زهره مورد رجوع قرار گرفتند با فشار قدرت های بین المللی معارض با ایران، پروژه را عقیم گذاشته و مشمول مرور زمان کردند.

به هر حال در تلاش برای عبور از موانع سیاسی برای ورود به فضا، طی قراردادی با روسیه برنامه‌ی پرتاب اولین ماهواره‌ی ایرانی (سینا) که در طراحی آن متخصصان روسی نقش برجسته ای داشتند، تدوین شده و این ماهواره در سال 2005 به فضا پرتاب ‌شد. بنا بر این قرارداد مسئولیت اعظم ساخت و پرتاب ماهواره‌ی سینا-1 بر عهده روسیه بوده و متخصصان ایرانی ضمن دریافت آموزشهای مربوطه، بر روند انجام پروزه نظارت می کردند. ساخت و پرتاب این ماهواره بیش از همه به منظور آن انجام گرفت که مشخص شود ایران توانایی استفاده‌ی کاربردی از یک ماهواره در فضا را داراست.

به هر حال ساعت ۱۰ و ۵۲ دقیقه صبح پنجم آبان ماه سال 84 «سیناى _ ایرانى» وارد فضا شد. با ورود سینا در فضا، ایران چهل و سومین کشور صاحب ماهواره در جهان گردید.

پروژه ساخت ماهواره «سینا - ۱» طى قراردادى با مؤسسه هواپیمایى روسیه، با همکارى شرکت‌هاى روسى «پالیوت» و «آپتک» و مشارکت کارشناسانى از شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران)، وزارت علوم، تحقیقات و فناورى و مؤسسه مهندسى نقشه بردارى انجام شد.

تصویری هنری از ماهواره سینا در مدار

در این سال‌ها متاسفانه اظهارات نسنجیده بعضی از مسئولان مبنی بر پرتاب سه ماهواره طی دو سال و طراحی و ساخت یک پایگاه پرتاب طی برنامه‌ی کوتاه‌مدت، از ایران چهره ا‌ی غیرعلمی و پرعجله تصویر نمود و این امر حتی در روند تحقیقات کشور در این حوزه نیز اختلال ایجاد کرد در حالی که متخصصین امر با جدیت و تلاش بر توسعه ماهواره های بومی همت گمارده بودند. این در حالی است که فعالیت‌های فضایی که چندی از آغاز مجدد آن می گذشت بر روی طراحی ماهواره متمرکز شده بود. در سال 1995 برنامه‌ی طراحی ماهواره‌ای دو منظوره اجرا شد که برخی منابع پایان آن را سالهای  99-1998 نیز ذکر می کنند. نتیجه‌ی این برنامه، ساخت ماهواره‌ای کوچک و 60 کیلوگرمی با استفاده از فناوری پیشرفته به نام مصباح است. این ماهواره که با توافق وزیر علوم و تحقیقات و نیز ارتباطات و فناوری اطلاعات ساخته ‌شد، قرار بود در یک بازه زمانی یک ساله پس از ساخت توسط چین و یا روسیه به فضا برود که متاسفانه پرتاب آن با مشکلاتی مواجه ‌شد و دائم به تاخیر افتاد. بحث پرتاب ماهواره‌ی مصباح که در سال 2005 در تهران به نمایش عمومی در ‌آمد بار دیگر در سال 2006 با روسیه مطرح ‌شد.این ماهواره قرار بود با نصب بر روى یک موشک روسى «Kosmos-3M» از پایگاه فضایى «Plesetsk» در نزدیکى مسکو به مدارى در هزار کیلومترى سطح زمین پرتاب شود. .اما تحت فشارهای بین المللی، این مهم انجام نشد. این موضوع نشان داد که ایران لازم است در زمینه پرتاب ماهواره نیز مسیر خودکفایی را طی کند و ضرورت این امر بیش از پیش اثبات گردید.

برنامه‌ی ساخت دو ماهواره‌ی کوچک دیگر نیز در کنار این ماهواره آغاز شد که یکی از آنها با همکاری روسها و دیگری با همکاری 8 کشور منطقه برنامه ریزی شده بود، اگرچه متاسفانه بار آموزشی و تجربی این دو برای ایران بسیار اندک ارزیابی می شود و ساخت آنها از حیث فناوری دستاورد چندانی را برای ایران به همراه نخواهد داشت.

امسال همزمان با هفته جهانی فضا نیز دو پیشنهاد پروژه نانوماهواره با وزن حدود ۵۰ کیلوگرم از دانشگاه امیرکبیر و صنعتی شریف در سازمان فضایی پذیرفته شد.

میکروماهواره‌ای که در دانشگاه امیرکبیر درحال طراحی است، «آوت ست» (AUT Sat) نام دارد که عملیات طراحی آن تا بعد از عید نوروز سال آینده پایان می‌یابد. کاربردهای این ماهواره تصویربرداری از ایران برای دریافت اطلاعات مراتع و جنگل‌ها و مانیتورینگ پوشش‌دهی گیاهی روی سطح کشور است و کاربرد نظامی ندارد. طراحی این ماهواره  ۹ ماه پیش با همکاری دانشکده هوافضا، مکانیک، برق و کامپیوتر امیرکبیر آغاز شده و پس از پایان طراحی به سازمان فضایی ایران واگذار خواهد شد.

 همچنین منابع خارجی اعلام کرده اند، موشک حامل ماهواره ا‌ی با نام کوثر، آماده‌ی آزمایشات پرتاب است. این موشک توسط متخصصان ایرانی و بر پایه‌ی بوستر موشک تایپدونگ-2 کره‌شمالی ساخته می‌شود.

در سال‌های اخیر و با فشارهای امریکا و کشورهای دیگر بر روی مسائل هسته‌ای ایران، با وجود تمرکز مجدد اذهان بر روی صنایع موشکی، ایران موفق به پیشبرد پروژه ماهواره‌ای دیگری به نام سپهر ‌شده است.

در کنار این فعالیت‌های مستقل، در اوایل سال 2003 سازمان فضایی ایران با هدف انسجام بخشیدن به فعالیت های فضایی کشور و متمرکز کردن آنها متولد شد و رشته فعالیت‌های فضایی کشور را به دست گرفت. این سازمان نتیجه‌ی برنامه‌ای بود که سال‌های متمادی علاقمندان به هوافضا و خصوصا فضا در ایران برای مدیریت و سازماندهی پروژه های مختلف در زمینه‌ی فضا به دنبال آن بودند.

این سازمان بخش اعظم امور مربوط به استفاده از ماهواره‌ها و سنجش از دور کشور را برعهده دارد. تامین خدمات تصویری در چهارچوب سنجش از دور به منظور بررسی‌های هواشناسی، زیست محیطی، جغرافیایی یکی از بخش‌های مهم در کاربرد ماهواره‌ها و از وظایف سازمان به شمار می‌رود. امید است در آینده‌ای نه چندان دور ریاست محترم این سازمان گزارشی از فعالیت‌های آن و نیز میزان تامین اهداف و ماموریت های از پیش تعیین شده در اختیار ناظرین و کارشناسان قرار دهد.

ماهواره مصباح

بررسی آینده‌ی برنامه های فضایی کشور

ایران یکی از کشورهای پراستعداد و آماده برای گسترش علوم و فناوری های پیشرفته است و این توانمندی را تا کنون در عرصه های مختلف به نمایش گذارده است.

در حال حاضر کشور ما در سطح آکادمیک برنامه های آموزشی مدونی را در حوزه صنعت فضایی دنبال می کند. این امر در 5 دانشگاه مختلف صورت می‌پذیرد که از مقطع کارشناسی دانشجویانی را در رشته‌ی هوافضا تربیت می‌کنند. که دو مورد از آنها گرایش فضا را در تحصیلات تکمیلی دنبال می‌کنند. با توجه به حضور اساتید با تجربه با زمینه‌های تخصصی فضایی و بااطلاع از فناوری‌های روز انتظار می‌رود آینده روشنی در انتظار صنعت فضایی کشور باشد. اگرچه تحقق این مهم مستلزم  بهره گیری از تمام پتانسیل های علمی و فنی در کشور بوده و تمرکز هرچه بیشتر در سیاست گذاری های این صنعت را طلب می کند که با توجه به نقشی که سازمان فضایی ایران بر عهده گرفته، انتظار می رود این سازمان نقش پر رنگ تری در وحدت بخشی و مدیریت برنامه های فضایی ایران ایفا کند.

سید احسان صدر،

کارشناس ارشد هوافضا